Obavezna rezerva predstavlja obavezu koju poslovne banke imaju prema Centralnoj banci – NBS. Ovaj pomoćni instrument monetarne politike NBS koristi da bi povećala kreditni potencijal banaka (smanjenjem obavezne rezerve), ili smanjila kreditni potencijal banaka (povećanjem obavezne rezerve). U javnosti postoji pogrešan utisak da je obaveza izdvajanja obavezne rezerve uzrokovana postojanjem plasmana banaka (odobrenih kredita građanima i privredi). Istina je međutim suprotna – obavezna rezerva se obračunava isključivo na obaveze koje banke imaju prema klijentima tj. na izvore sredstava poslovnih banaka. Hipotetički posmatrano, poslovna banka bi obavezu izdvajanja obavezne rezerve imala i kada ne bi imala nijedan plasman (stambeni kredit i sl.), samo iz razloga jer ima primljene depozite građana (dinarska i/ili devizna štednja). Razlog za pogrešnu sliku koju građani imaju o obaveznoj rezervi leži u sledećim činjenicama:
1. Pojedine poslovne banke su u prethodnom periodu koristile obaveznu rezervu kao izgovor za povećavanje marži kod kredita u otplati. Jedina banka koja danas obaveznu rezervu „prevaljuje“ na leđa klijenata je Alpha banka kroz tzv. ORDEV (Obavezna Rezerva DEVizna). Ova banka korišćenjem trenutno važeće stope obavezne rezerve od 25%, u formuli koju je jednostrano kreirala, i za koju nije putem Aneksa ugovora pribavila saglasnost najvećeg broja naših članova a svojih klijenata, ne uvećava maržu jer je NBS već prethodno reagovala na ovu pojavu. Alpha banka uvećava EURIBOR i to za 33% odnosno 1,33 puta (formula: EURIBOR/(1-25/100) = EURIBOR*1,33). Za ovakvo nezakonito postupanje nakon 05.12.2011. godine, članom 50. tačka 10. Zakona o zašiti korisnika finansijskih usluga, „Službeni glasnik RS“, br. 36/2011 zaprećena je kazna od 500.000 do 800.000 dinara. U tom smislu smo već pokrenuli neke postupke kod NBS.
2. U cilju ublažavanja efekata svetske finansijske krize, NBS je uključivala određene pogodnosti vezano za pojedine plasmane banaka. Konkretno, od 2006. do 2010. godine, NBS je vršila umanjenje osnovice za obračun obavezne rezerve poslovnim bankama, između ostalog i za iznos plasiranih stambenih kredita osiguranih kod NKOSK, čime je stimulisala poslovne banke da odobravaju baš ove kredite i čime su poslovnim bankama dodatno sniženi troškovi (čitaj poslovne banke su ostvarile dodatni profit). Kada je poslovnim bankama dodatni profit ukinut u februaru 2011. godine većina banaka je to prihvatila, svesna da je period ekstraprofitiranja po ovom osnovu dovoljno dugo trajao. Izuzetak predstavlja već pomenuta Alpha banka koja je odlučila da nastavi da ostvaruje ekstra profit. Jedino što je račun umesto NBS-u ispostavila korisnicima stambenih kredita osiguranih kod NKOSK i to putem naplate prvo PONDERA (u 2011. godini) a zatim i ORDEVA (u 2012. godini) što predstavlja istu varijablu pod novim imenom.
U finansijskom smislu, obavezna rezerva predstavlja iznos sredstava koji su banke u obavezi da drže na računima kod Centralne banke. Ovaj iznos se obračunava množenjem stope obavezne rezerve sa osnovicom za njen obračun. Osnovicu za obračun obavezne rezerve čine obaveze koje banke imaju prema klijentima tj. izvori sredstava (depoziti, primljeni krediti i hartije od vrednosti). Stopa obavezne rezerve može biti jedinstvena ili pak diferencirana prema ročnoj i/ili valutnoj strukturi izvora sredstava. Ono na šta dodatno treba skrenuti pažnju je da sredstva, koje poslovne banke drže na računima kod Centralne banke na ime obavezne devizne rezerve, NBS vraća poslovnim bankama po prestanku korišćenja određenog izvora sredstava (istek oročenog depozita i sl.). Za razliku od toga, sredstva koje Alpha banka nalaćuje svojim korisnicima na ime ORDEVA, Alpha banka NE VRAĆA NIKAD.
Odluke o obaveznoj rezervi, pa samim tim i vrednosti propisanih stopa obavezne rezerve kao i načina formiranja osnovice za obračun, NBS je u prethodnih pet godina nekoliko puta menjala (2006, 2010. i 2011. godine). Međutim, kao ilustraciju možemo dati primer Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Narodne banke Srbije (“Službeni glasnik RS”, br. 116/06) koja je bila na snazi u periodu 2006. – 2010. godine kada je u Srbiji odobren najveći broj kredita i prema kojoj je stopa devizne obavezne rezerve iznosila čak 45% izuzev na deviznu štednju (stopa od 40%), devizne subordinirane obaveze (stopa od 20%) i devizna sredstva davalaca lizinga (stopa od 100%).
Prema trenutno važećoj Odluci o obaveznoj rezervi banaka kod Narodne banke Srbije (“Službeni glasnik RS”, br. 3/2011) osnovica za obračun obavezne rezerve se formira tako što se ukupni izvori sredstava banaka umanje za tačno specificirane obaveze (obaveze prema NBS, subordinirane obaveze i sl.). Stopa obavezne rezerve je Odlukom definisana kao diferencirana prema ročnoj i valutnoj strukturi izvora sredstava i iznosi :
1. za obaveznu rezervu na devizne izvore koju čine obaveze sa ugovorenom ročnošću do dve godine – 30%
2. za obaveznu rezervu na devizne izvore koju čine obaveze sa ugovorenom ročnošću preko dve godine – 25%
3. za obaveznu rezervu na dinarske izvore koju čine obaveze sa ugovorenom ročnošću do dve godine – 5%
4. za obaveznu rezervu na devizne izvore koju čine obaveze sa ugovorenom ročnošću preko dve godine – 0%
Evidentno je da ovako diferencirane stope favorizuju dinarske izvore u odnosu na devizne i ugovorene duže rokove u odnosu na kraće. Na taj način, poslovnim bankama se pruža mogućnost da pribavljanjem sredstava iz dugoročnih dinarskih izvora, sami sebi ukinu obavezu izdvajanja obavezne rezerve (stopa 0%). Međutim to poslovne banke ne koriste u dovoljnoj meri i radije se odlučuju da prikupe deviznu štednju naših građana ili da povuku devizne kredite iz inostranstva što rezultuje obavezom banke da izdvaja obaveznu rezervu po stopi od 25% odnosno 30% u zavisnosti od ročnosti.
Svaka od navedenih Odluka je na različit način regulisala obaveze banaka tako da ih je teško neposredno uporediti Ali, ono što se može uporediti su vrednosti efektivne stope devizne obavezne rezerve. Prema podacima NBS, evidentan je kontinuirani trend smanjenja efektivne stope devizne obavezne rezerve. Na primer, u periodu februar 2007. – septembar 2011. godine ova vrednost je u neprekidnom padu i smanjila se sa 39,7% na 23,2%. Napominjemo da je efektivna stope devizne obavezne rezerve računski izvedena vrednost (iz različitih diferenciranih vrednosti) i da ima informativni karakter.
Na osnovu svega navedenog evidentno je da je tematika obavezne rezerve složena i da je za njeno razumevanje potrebna i doza stručnosti. Mi smo se potrudili da vam na što je moguće jednostavniji način približimo ovu temu. S druge strane, ova oblast je obzirom na svoj karakter i pogodna za razne zloupotrebe i malverzacije od strane poslovnih banaka koje imaju „sreću“ da ih Centralna banka ne kontroliše.
EFEKTIVA Savetnik